بێ ئازادیی ژن، نە ژیان کاملە، نەیش کۆمەڵگە

د. لانە کرمانج

پزیشکی نەخۆشییە دەروونییەکان و پسپۆڕی نەخۆشییەکانی زمان و قسەکردن، ئەمریکا

وەکوو زانیارییەکی سەرەتایی، بەگوێرەی تێڕوانینی باو، هەموومان دەزانین کە لەناو کۆمەڵگە ژن و پیاو هەن. هەردووکیان دوو ڕەگەزی باو و پێکهێنەری کۆمەڵگەن. هەردووکیان لەناو کۆمەڵگە دەژین و درووستکەری سەرەکیی کۆمەڵگەن. لۆ ئەوەی ڕۆنتر لە کۆمەڵگە بگەین، ئەوا دەتانین وەکی بیرکاری، هاوکێشەی لۆ دابنێین. تاوەکوو لە هەریەکە لە پێکهاتەکانی (ژن، پیاو، کۆمەڵگە) بگەین، دەکرێ لەناو هاوکێشەیەکی بیرکاری کۆیان بکەینەوە. بەس ئەوە دەکەین بەشێوەیەکی دی. با سەرەتا هاوکێشە بیرکارییەکانی درووشمی (ژن، ژیان، ئازادی) بنووسین، ئەوجا پاشان لەژێر ڕۆشنایی تێگەیشتن لە پێکهاتەکانی کۆمەڵگە، ڕوونتر درووشمەکەمان لۆ دەردەکەوێ.

١. هاوکێشەی یەکەم

ئەگەر لە بیرکاری:

١ + س = ٢
س = ٢-١
س = ١

دەکرێ لۆ کۆمەڵگەیش، وەها سوود لە درووشمی ژیان، ژیان، ئازادی وەربگرین:

ژن + ئازادی = ژیان

ئەگەر:

ژن =١
ئازادی = ١
ژیان =٢

ژن ≠ ژیان چونکە ١ ≠ ٢.
ئازادیش بەتەنها ≠ ژیان دیسان چونکە ١ ≠ ٢.

ئەگەر لێرە مەبەستمان لە ژیان، ژیانی تەواوی کۆمەڵگە بێ، ئەوا ئاشکرایە

کە ئازادی بەتەنها ≠ ژیان

بێگومان ژنیش بەتەنها ≠ ژیان

بەڵکوو هەبوونی ژنی ئازاد لە کۆمەڵگە ئەوجا یەکسانە بە ژیان. ژیان لەناو کۆمەڵگە کاتەك کامل و تەواوە کە ژن تێیدا مەوجود بی. ئەوجا، لەوەش گرنگتر دەبی ژن تێیدا ئازاد بی.

٢. هاوکێشەی دووەم

ژن + ژیان = ئازادی

ئەگەر

ژن = ١
ژیان = ١
ئازادی =٢

لەو هاوکێشەیە دەتوانین بنووسین کە

ئازادی کامل دەبی ئەگەر ژن بەشداری کارا و چالاکی لە ژیان و کۆمەڵگە هەبێ.

ژن بێ بەشداری کارا و چالاك لە ژیان و کۆمەڵگە ≠ ئازادی.
ژیان بێ بەشداری کارای ژن ≠ ئازادی.
ئازادی بێ بەشداری کارای ژن ≠ ژیان.

تاوەکوو لە هاوکێشەکان و درووشمەکە بگەین، پێویست دەکا لێرەدا چەند پێکهاتەیەکی گرنگی هاوکێشەی کۆمەڵگە شی بکەینەوە.

کۆمەڵگە: مەبەست لە کۆمەڵگە بریتییە لەو پێکهاتە کۆمەڵایەتییەی مرۆڤەکان کە بەهۆی بەرژەوەندیی و بنەمای هاوبەشەوە پێکەوە دەژین.

پیاو: لێرەدا مەبەست لە پێکهاتەی نیوە (بەگوێرەی تێگەیشتنی باو و کۆن)ی کۆمەڵگەیە. پیاو بەتەنها پێکهاتەی تەواوی کۆمەڵگە نییە. پیاو تەنیا سەتی پەنجای کۆمەڵگەیە. پەنجاش یەکسان نییە بە سەت ( ٥٠ ≠ ١٠٠). کەواتا، پیاو بەشێکی سەرەکی پێکهێنانی کۆمەڵگەیە نەك هەمووی.

ژن: دیسان بەگوێرەی تێگەیشتنی باو، ژن پێکهێنەری نیوەی کۆمەڵگەیە. ئەگەرچی لێرەدا ئەو پشکە بەشداری کارا و ئازادانەی ژن نییە. ژن بە ژمارە نیوەی کۆمەڵگەیە، بەڵام لە ماف و بڕیاردان و ئازادیدا هاوبەشی یەکسانی کۆمەڵگە نییە.

بەشداری: مەبستمان لە بەشداریی ژن و پیاو (بەگوێرەی تێگەیشتنی باو و کۆن) بریتی نییە لە وجودی بایۆلۆجی بەتەنێ، بەڵکوو مەبەست لێی بەشداریی کارا و چالاکی هەریەکەیانە لە پێکهێنان، بڕیار، درووستکردن، بەڕێوەبردن، و ئیدارەدانی کۆمەڵگە. ئەگەر کۆمەڵگە یەکەی کۆمەڵایەتی و سیاسی و بەڕێوەبردنی هەبێ، ئەوا هەردووکیان لەناو یەکە کۆمەڵایەتییەکان (وەکوو خێزان و ماڵ و خانەوادە و بەرەباب و خێڵ)، یەکە ئیدارییەکانی دەوڵەت و لەناو یەکە سیاسییەکانی حزب و ڕێکخراو و دامەزراوە سیاسییەکان بەشداریی یەکسان و کارا و چالاکیان دەبێ.

ئازادی: ئازادی زاراوەیەکی لاستیکی لێککشاوە. دەکرێ پێناسەکەی لە کۆمەڵگەیەك لۆ کۆمەڵگەیەکی دی، لە کەسەك لۆ کەسەکی دی، لە دەستەیەك لۆ دەستەیەکی دی، لە ئایینەك لۆ ئایینەکی دی، لە وڵاتەك لۆ وڵاتەکی دی جیاواز بی. هەوڵ دەدەین پێناسەیەکی گشتگیری لۆ دانێین. لە نك من ئازادی یانی خۆبوون و بەشداری کارا. بەشی یەکەمی پێناسەکە خۆبوونە. خۆبوون لە نك من یانی مرۆڤ ماف و ڕێگەی ئەوەی هەبی خۆی بی. سرووشتی خۆی بی. خۆی چۆنە ئەوها بی. هیچ دەمامکەکی کۆمەڵگە و ئایین و سیاسەت و دەوڵەتداری بەسەردا نەسەپێنرێ. لۆ نمونە، ئەگەر لە هەولێرێ کەسەك قەناعەتی بە “بەهائی” هەبوو، ئەوا دەبی مافی هەڵبژاردن هەبێ و یاسایش هەبێ کە مافی هەڵبژاردن و پارێزگاریلێکردنی لۆ فەراهەم بکا. ناکرێ بێ هیچ پاساوەك ئەو ماف و هەڵبژاردنەی لێ زەوت بکرێ. بەشی دووەمی پێناسەکە بەشداری کارایە. مەبەستم لە بەشداری کار بریتییە لە بەشداری و هەبوونی ڕا و سەرنج و مافی بڕیاردان و مافی ڕەتکردنەوەی هەبێ لە کۆمەڵگە و بەڕێوەبردنی دەوڵەت و پێکهاتە سیاسییەکان. لۆ نمونە، دەکرێ ژنێك بەشداری کارای هەبێ لە خێزان، خانەوادە، خێڵ، دەوڵەت، یاسادانان، یاساڕەتکردنەوە، بەشداری هەیکەلی سیاسیی حزب و ڕێکخراوە سیاسییەکان.

تەماشاکردنی کۆن و باو: مەبەست لەو سەرنجە هەرە باوەیە کە لەناو زهن و بیرکردنەوەی هەموومان ئامادەیە ئەویش ئەوەیە کە کۆمەڵگە “بەتەنها” لە نێر و مێ پێك دێ. بەڵام ئێستا کەسانی بێڕەگەز، شلەڕەگەز، دووڕەگەز، نێوانەڕەگەز، هەردەمڕەگەز و ئیدیش بەشێکن لە کۆمەڵگە. ئەوەیان لۆ کۆمەڵگەی کوردی و ڕۆژهەڵاتی پرسەکی تازەیە، بەڵام ڕۆژئاوا بەرەو ئەوە دەچی جێگەی خۆی بکاتەوە. لۆ نمونە، لەناو سیستەمی کۆمپیەتەریی قوتابخانە و خەستەخانەی هەندەك ولایەتان لە ئەمریکا، لە بەرانبەر ڕەگەز تەنیا نێر و مێ نییە، بەڵکوو ئی دیش. ئەوە تەنها تێبینییەك بوو ویستم باسی کەم.

ئێستا لەژێر ڕۆشنایی ئەو پێناسانەی سەرێ، دەکرێ لە درووشمی ژن، ژیان، ئازادی بگەین.

با بێینەوە سەر باسەکەی خۆمان. ئەگەر تەماشای پێناسەکانی سەرێ بکەین ئەوا دەبینین کە وجودی ژن، پیاو، (ڕەگەزەکانی دیش)، بەشداریی کارا، کۆمەڵگە, و ئازادی بەشی گرنگن لە پێکهاتەی کۆمەڵگە. هەموویان بەسەر یەکەوە کۆمەڵگە کامل دەکەن. تاوەکوو کۆمەڵگە هاوسەنگ بی، هەبێ، هەمووان تێیدا مافی خۆبوون و بەشداریی کارایان هەبێ، دەبی هەموو ئەو بنەما سەرەکییانە هەبن. دیسان پێناسەکانی بەشداری و ئازادی بخوێنەوە. ئەگەر ئەو دوو مافە لە ژن وەرگیرێتەوە، ئەوا وجودی ژن لە کۆمەڵگە ئیفلیج دەبێ. ئەسڵەن وجودەکە نامێنێ. وەکی وجودی تەنێکی بێگیان و بێ کاریگەری لێ دێ. هەمان چشت لۆ پیاویش درووستە. بەس لێرەدا کێشەیەك لەمەڕ پرسی پیاو لۆ پێکهاتە و پێناسەی کۆمەڵگە دێتە پێشەوە.

بە درێژایی مێژوو، پیاو خۆی بە “تاکە” خاوەن بڕیاربەدەست و دەسەڵاتبەدەست و هەڵسووڕێنەر و فەرمانڕەوای کۆمەڵگە زانییە. بەشداریی کارا و مافی خۆبوونی ژنی زەوت کردییە. ئێستایش ئەو تێڕوانینە زۆر زەق و ئاشکرایە لە کۆمەڵگە. لە هەندەك کۆمەڵگە زۆر بەزەقی مایتەوە لە هەندەك کۆمەڵگەش بەرەو کاڵبوونەوە دەچی. لۆ نمونە، لە کۆمەڵگەی پیاوسالاری وەکی کوردستان، ئەو تێڕوانینە بەزەقی دەبینرێ. کەواتا، تاوەکوو پێناسە و هاوکێشەکانی سەرێ کامل و مانادار بن، ئەوا دەبی ئیش لەسەر هۆشیارکردنەوەی پیاو بکرێ. دەبێ پیاو لەوە بگا کە سەتی پەنجای (بەگوێرەی تێگەیشتنی باو و کۆن)ی هێز و وزەی کۆمەڵگە ئیفلیج کرایە و پەك خرایە. ئەگەر پیاوانی کۆمەڵگە بیانەوێ کارێك بکەن، لە کۆمەڵگەی پیاوسالاری دەرێم، ئەوا تەنها سەتی پەنجای هێز و وزەی کۆمەڵگە بەشداری دەکەن. ئەوەش کارەکە قورس دەکا و لەوانەشە بێبەرهەم بی.

لۆیێ، تاوەکوو کۆمەڵگە کامل بێ، دەبێ هەموو بنەمای پێناسەکانی سەرێ هەبن. تاوەکوو ژیان لەناو کۆمەڵگە کامل و تەواو بێ، ئەوا دەبی هەموو ڕەگەزەکانی ناو کۆمەڵگە ئازاد بن. تاوەکوو هەموویشان بەئازادییەوە بەشداریی کارایان هەبێ، ئەوا دەبی هەموویان هۆشیاریی ئەوەیان هەبێ کە بەشداریی ئەوانی دی بە گرنگ و پێویست بزانن. لۆیێ، شۆڕشی “ژن، ژیان، ئازادی” بە هۆشیاربوونی پیاو و بەشداری کارا و ئازادانەی ژن دەست پێ دەکا.

ئەوجا لێرەدا دەتوانین بپرسین داخۆ کێ دەتوانی خاوەندارێتی درووشمی ژن، ژیان، ئازادی بکا؟

بێگومان دەبێ کۆمەڵگە یان دەستەیەك بوێری ئەوەیان هەبێ کە بەدەنگی بەرز خۆیان بکەنە خاوەنی ئەو درووشمە کە هەموو بنەمایەکانی ئەو درووشمەیان هەبێ کە لە هاوکێشە و پێناسەکانی سەرێ شیمانکردنەوە. ئەگەر کۆمەڵگەیەك پیاوسالاری بێ، ژن و کچەکانی لەسەر شەڕەف بکوژرێن، پیاوەکانی باوەڕیان بە بەشداریی کارا و ئازادانەی ژن نەبێ، ژنەکانی ئیفلیج کرابن، ژن تێیدا ئازاد نەبێ و بەشداریی کارای کۆمەڵگە و بەڕێوەبردنی دەوڵەت و سیاسەتیان نەبێ، بێگومان ئەو کۆمەڵگەیە ناتوانی خاوەندارییەتی ئەو درووشمە بکا. پێم ناخۆشە ئەو دەرئەنجامگیریی دەکەم، بەڵام کۆمەڵگەی باشووری کوردستان بەهێچ شێوەیەك ناتوانی بەدەنگی بەرز و سەربەرزانە خاوەندارییەتی ئەو درووشمە بکا.

ئەگەر دیقەتی ڕۆژاڤا بدەین، ئەوا هیچ گومانەکمان نییە کە ئەوان دەتوانن سەربەرزانە و بەدەنگی گەورە بێژن کە ئەوان هەڵگری بنەما سەرەکییەکانی درووشمی ژن، ژیان، ئازادین. ئەو درووشمە فەلسەفە و تێگەیشتنی قووڵی لە پشتە. خاوەنەکەی پەك *ئە کە و سەرۆکی زیندانیکراو ئۆ.. ج ..*ئالانە.

بەستانەوەی ئەو درووشمە بە درووشمی “پێکەوە ژیانی گەلان”

ناگەڕێمەوە سەر هەموو پێناسەکانی سەرێ، بەڵام ئەگەر دیقەتی کۆمەڵگە بدەین، دەبینین سەتان ڕەنگ لە کۆمەڵگە هەن. لەناو ئەو ڕەنگانە ڕەگەز و ئایین و نەتەوە و زمانی جوایەز هەن. بەهۆی زۆر هۆکارەوە، مرۆڤەکان جێگۆرکێ بووینە و لەناو کۆمەڵگەی جیاواز دەژین. ئێستا ئاسان نییە کۆمەڵگەیەك بدۆزینەوە بەس هی یەك نەتەوە و زمان و ئایین بێ. کەوابی، لەناو کۆمەڵگەکان پێکهاتەی جیاواز هەیە. لۆ ئەوەی کۆمەڵگە کامل بێ و ماف و ئازادییەکانی هەمووانی تێدا پارێزراو بێ، ئەوا دەبی هەموو ئەو بنەما و پێناسانەی سەرێ باسمان کرد، هەبن. ئەوەش هەمان تێگەیشتنە لەمەڕ درووشمی پێکەوەژیانی گەلان، کە دیسانەکە خاوەنەکەی ئەو فەلسەفەیەیە کە سەرچاوەکەی لە قەندیلە. لۆ نمونە، کەرکووك دەبی شاری هەمووان بی. دەبی هەموو زمان و نەتەوە و ئایین و رەگەزەکان بتوانن تێیدا بژین. دیسانەکە دەچینەوە سەر بنەما و تێگەیشتنە سەرەتایییەکان، کۆمەڵگە کاتەك هاوسەنگ و سەقامگیر و کاملە کە ماف و ئازادییەکانی “هەموو ڕەنگ و پێکهاتە جیاوازەکان”ی تێدا فەراهەم و پارێزراو بێ. کۆمەڵگە ناگاتە ئاست و خاڵی هاوسەنگی و سەقامگیری و کاملی تا ئەوە ڕوو نەدا. هەمیشە لەناو کێشە و قەیران و ململانێدا دەبی.

وێنەکە

ڕۆژی جیهانیی ژنانە، لە ٨ی ٣ی ٢٠٠٧، لە ئامەدی باکووری کوردستان. لەو سەرچاوەیە وەرگیرایە:

https://www.npr.org/2022/10/27/1131436766/kurdish-roots-iran-protest-slogan?fbclid=IwAR1NuCSiDqnOCo7ozfvAUwP3r-n_SpkXaIEKXjnR25tsQElnLu6xSfytiuU

سوودم لەو وتارەش وەرگرتییە:

https://anfsorani.com/%DA%98%D9%86%D8%A7%D9%86/drwwshmy-zhn-zhyan-yazady-flsf-w-paradygmay-yjalan-b-zhnan-1-35482?fbclid=IwAR2_zHzBSnatwkDrszBERp3iR1U0bYtdakQoqORUnm14lF3CNl1rVJwze4Q

——-

پاش دابڕان لە تۆڕی کۆمەڵایەتی و نووسین، لۆ نێزیکەی دوو مانگان، گەڕامەوە. هیوادارم نووسینەکان بەسوود و ئامانجدار بن.