هەڵبژاردن چی دەگۆڕێت
هەڵبژاردن چی دەگۆڕێت
نوسینی: عادل عوسمان
لە جیهاندا ساڵی ٢٠٢٤ ساڵی زۆرترین هەڵبژاردنە، لە ئەمریکای گەورەترین زلهێزی جیهانی تا ئینگلستان، هند، ئێران…و ڕۆژئاوای کوردستان یان باکوری خۆرهەڵاتی سوریا وهەرێمی کوردستانیش. هەڵبژاردنەکان لە دۆخێکی شەڕی بەردەوام و قەیرانی سیستەمی سەرمایە و وەرچەرخانە ناوخۆییەکانی سیستەم و شەڕی دەستبەسەرداگرتن و کارتێلە فرە نەتەوەییە گەورە ئابوریەکانی پیشەسازی، تەکنەلۆجیا و سەرمایەی فینانسدایە. ئەم سیستەمی سەرمایەداریە لەقەیرانی وەرچەرخان و لەدایک بوونێکی نوێدایە، کە بەشەڕ و کوشتار و هێزی سەربازی و مرۆڤی لۆمپەن بەڕێوەی دەبات.
هەربۆیە شەڕەکانیان تەواوی گۆڕەپانی جیهانی گرتوەتەوە و ژینگە سروشتیەکەشی بە سوتماک کردوە. لەناو ئەو هەلومەرجەدا هەندێ هێزی ناوچەیی هەن کە سود لەو دۆخی قەیرانە وەردەگرن و بۆمانەوەی خۆیان شەڕێکی قڕکەر و وێرانکەر بەڕێوەدەبەن. تورکیا، ئیسرائیل، ئێران لەو دەوڵەتانەن بۆ هێشتنەوەی پێگەی زلهێزیان لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا شەڕێکی دامەنگیر و خراپ دژی مرۆڤ و ژینگە و سروشتی نەتەوەکان دەکەن.
دۆخی کوردان لەناو بەرداشی ئەم شەڕ و وێرانگەریەدا، خراپ و تێکدراوە. هێرشی بەردەوام لەسەر گەلی کورد و دەسکەوتەکانی هەیە. لە هەرێمی کوردستان و ڕۆژئاوا شەڕێکی گەرم و خوێناوی کە دەوڵەتی داگیرکەری تورک دەیسەپێنێت بەڕێوەدەچێت. هەموو هێزە گڵۆباڵە جیهانیەکانیش سەیرکەر و لە ژێریشەوە دنەدەر و داگیرسێنەری گڵۆپی سەوزن بۆ هێرش و پەلامار و کۆمەڵکوژ کردنی کورد.
کوردان خاوەنی چەندین دەسکەوت و ستاتۆی فەرمی و دیفاکتۆن. دەیانەوێت لە ڕێگەی ئەو هەڵبژاردنانەوە کە گوایە دیموکراسین و دەنگی خەڵکن ڕەوایەتی خۆیان بسەلمێنن. بەڵام دوژمنانی گەلی کورد لەو ڕەوایەتیە فەرمیەی لە ڕێگەی دەنگدانەوە دەترسن. لە ڕۆژئاوای کوردستان ڕێگری گەورە دەکەن و ناهێڵن هەڵبژاردنی شارەوانیەکان بەڕێوەبچێت، لە شەنگاڵ ڕێگری لە بەشداری و دەرچونی بەربژێر و بەیاسایی بونی خۆبەڕێوەبەریەکەی دەکەن.
هەرچی پەیوەندی بە باشوری کوردستانەوە هەیە، هەرێمێکی فەرمی و ستاتۆیەکی یاسایی بە گوێرەی دەستوری ئیراق شێوەی گرتوە، بۆیە بوەتە مەترسی بۆ سەر دەوڵەتە داگیرکەرەکانی تری سەر کوردستان. بەوهۆیەوە دەیانەوێت دژایەتیەکانیان لە ڕێگەی هێزە کوردیە گرێدراوەکانیانەوە بەڕێوەببەن.
لەباشوری کوردستان دۆخی شەڕ و داگیرکاری و پێوەلکان بە تورکیاوە هەیە. لە هەمان کاتتدا، پەڕلەمان و حکومەت و سەرۆکایەتی هەرێم بە بڕیاری دادگای فیدراڵی ئێراق هەلوەشاونەتەوە. بەو هۆیەی کە سەردەمی یاسایی خۆیان تێپەڕاندوە و دەبوایەت هەڵبژاردن لە کاتی خۆیدا بکرایەت کە دوو ساڵی بەسەردا تێپەڕیوە. لە ئێستەدا بۆشاییەکی یاسایی و سیاسی لەهەرێمی کوردستاندا هەیە کە دامودەزگاکان ڕەوایەتییان نیە. بەڵام دەوڵەتی تورک لە ژێر ئەو هەلومەرجەدا هێرشی داگیرکاری دەکات و ئەو بۆشاییە بە قازانجی خۆی لە ڕێگەی پەدەکەوە بەکاردێنێت.
هاوسەنگی هێزی ناوخۆی ئێراقی و ناوچەییش لە گۆڕانکاریدایە. بۆیە یەنەکەش دەیەوێت لەو گۆڕانکاریەدا قەرەبوی لەدەستدانەکانی ڕابردوی بکاتەوە. هەڵبژاردن لە ئێستەدا پرسی گەرمە. سەرەڕای چەندجار دواخستن و بیانووگرتن، بەڵام ئەگەری دواخستنیشی هەمدیسان ئەگەرێکی بەهێزە. بەچەند هۆکار:
١ـنیوەی هەرێمی کوردستان کە بەدەست پەدەکەوەیە ڕازی نیە و پێی خۆش نیە هەڵبژاردن بکرێت.
٢ـهێرشێکی داگیرکاری قڕکەر لەسەر بادینان هەیە، کە بەپێی هەواڵەکان ٧٥⁄ پارێزگای دهۆک لەژێر دەستی سوپای تورکیادایە و ناوچەیەکی زۆریشی لکاندوە بە دەوڵەتەکەیەوە.
٣ـئەو داگیرکاری و سوپا زۆرەی تورک لەوانەیە دۆخی هەڵبژاردن وەرچەرخێنێتە سەر هێرش و داگیرکاری نوێ و پاراستنی پێگەی هاوکارەکەی.
٤ـتورکیا نایەوێت دۆخی هەنوکە گۆڕانکاری بەسەردا بێت، چونکە ئێستە دۆخەکە لەبەرژەوەندی داگیرکاری ئەودایە.
هەربۆیە تورکەکان خوازیاری گۆڕانکاری هاوسەنگی هێز نین لە ناوچەکەدا و لایەکی تری هاتنی سوپاکەشی لەپاڵ داگیرکاری باشوری کوردستاندا فریادڕەسی پەدەکەی هاوکاریەتی. هەڵبژاردنی ئەمجارە بەگوێرەی پێدراوەکان ئاڵوگۆڕ لە هاوسەنگی هێزدا لە نێوان پەدەکە، یەنەکەدا دەکات.
زلهێزە ناوچەییەکانیش لە ڕێگەی پڕۆژەکانیانەوە دەیانەوێت بە شەرعیەتی هەڵبژاردن کاریگەری لە گۆڕانکاری هاوسەنگیەکان بکەن. هەربۆیە لە ئەگەری ڕودانیدا ئامادەکاریان بۆ دۆخی هەڵبژاردن کردوە. لەپاڵ هەردوو هێزی باڵادەستی هەرێمدا، کۆمەڵێک حیزب و حیزبۆچکەی دەستەمۆیان خستوەتە گۆڕەپانەکەوە بۆ بەشداری لە هەڵبژاردندا. بەڵام هەڵبژاردنیش پێوانە و یاسا و کلتوری خۆی هەیە، کە مرۆڤ پێویستە بەهەستیاریەوە شییان بکاتەوە و پێوانە نەتەوەیی و سیاسی و کلتوریەکانی لەبەرچاو بگرێت. لەدەرەوەی پێوانە نەتەوەیی و سیاسی و کۆمەڵایەتیەکان ئەنجامەکانی هەڵبژاردن ئەرێنی نابێت و ناکەوێتە خزمەتی تێکۆشانی ئازادی گەلی کورد و پاراستنی دەسکەوتەکانی هەرێمی کوردستان.
بەتایبەت لە دۆخی ئەمڕۆی ئەو شەڕە داگیرکاریەی تورکیادا کە بۆسەر باشوری کوردستان دەستی پێکردوە و ھاوسەنگیەکانی هێزی لە ناوچەکەدا تێکداوە و دان بە هیچ بون و قەوارەیەکی کورداندا نانێت. لە باشوری کوردستان حکومەتی هەرێم هەیە، خۆبەڕێوەبەری شەنگاڵ هەیە، پیرۆزیەکانی ئەم گەلە هەیە وەک خاک، سروشت، شەهیدان، پێشمەرگە، ئاڵا بەڵام ئەم دەوڵەتە داگیرکەرە دان بەو پیرۆزی و دەسکەوتانەدا نانێت و بە سوپایشەوە هاتوە بۆ ئەوەی لە ناویان ببات و پەدەکەش هاوکارێکی سەرسەختیەتی و لەدژی دەسکەوتەکان کۆمەکی سوپای تورکیا و بەجێبوونی دەکات. هەروەها هەوڵ دەدات لە ڕێگەی هاوپەیمانی کردن لەگەڵ عەرەبە سوننەکان و بەرەی تورکمانی سەربەتورکیاوە لەدژی دەسکەوتەکانی هەرێمی کوردستان هاوپەیمانی بکات و چەندین هاوپەیمانیشی کردوە لەگەڵ داعش، حەلبوسی، سەدر،نوجێفی، کازمی و لە ئێستەشدا بە چاوساغی پەدەکە لە ڕێگەی وەزیری دەرەوە لەگەڵ ئێراقدا.
بۆیە هەڵبژاردن لە دۆخێکی وادا پێویستی بە هەستیاری و پرەنسیپی نەتەوەیی و دیوکراسی جەماوەری گەورە هەیە و مرۆڤ نابێت بێ دەربەست بێت بەرامبەری. گۆڕانکاری لە هاوسەنگی هێزدا ئەگەر لە دۆخی باشوری کوردستاندا لایەنی ئەرێنی هەبێت، لەهەمان کاتدا دەیەها هەستیاریشی هەیە، کە پێویستە مرۆڤ پێوانە نەتەوەیی، دیموکراتیک، نیشتیمانی و ئازادیخوازیەکانیشی لەبەرچاو بگرێت.
بۆیە ئەو پێوانانە دەتوانین لە چەند خاڵدا باس بکەین کە بۆ هەڵبژاردنەکانی ئەم قۆناغە پێویستن؛
١ـبونی هەستی نەتەوەیی و دیموکراتیک؛ هەر حیزب، لایەن و کەسایەتیەک پێویستە پێوانە نەتەوەییەکانی وەک مافی ئازادی، بەرگری لە خاک و نیشتیمان، ناسینی دۆخی شەڕی نەتەوەیی و دوژمنەکانی، ڕێزگرتن لە مافی بەشداری سیاسی لە هەر پارتێکی دڵخواز و بەگوێرەی تێگەیشتنی نەتەوەیی و سیاسی و دیموکراتیک، ڕێزگرتن لە جیاوازیە چینایەتی، ڕەگەزی، سیاسی، کۆمەڵایەتی و ڕێکخستنیەکان بگرێت.
٢ـدروستکردنی کەشی پێکەوەژیان و پەیوەستیەکی نەتەوەیی کۆمەڵایەتی کە بە ئاستی پەیمانێکی کۆمەڵایەتی یان دەستورێکی دیموکراتی بگات، کە ڕەنگڕێژی ژیانی کۆمەڵایەتی سیاسی بکات و ڕێز لە بنەمای ئازدیە تاکەکەسی و کۆمەڵایەتی و ڕەگەزی و ئایینیەکان بگرێت.
٣ـ ڕەتکردنەوەی دەسەڵاتخوازی و باڵادەستی و خۆبەگەورە زانین و خۆخستنە جێگەی بڕیاری گەل و نەتەوەوە.
٤ـ ڕێزگرتن لە بەشداری ڕاستەوخۆی تاک و پێکهاتە جیاوازەکان لە بەشداری و بەڕێوەبەری و هاوبەشیدا.
٥ـ مەرجی بەشدارانی هەڵبژاردن، گەڕانەوە بۆ یەکیەتی نەتەوەیی، وەستانەوە لەدژی پارچەگەری، حیزب حیزبێنە و ڕەشکردنی یەکتری. بەلاوەنانی زمانی زبر و توندوتیژ بەرامبەر بەیەک.
٦ـ وەستانەوە بەرامبەر داگیرکاری و دروستکردنی هێزی پاراستنی نەتەوەیی و هێنانە دەرەوەی کۆمەڵگە لە شەڕە نەخوازراوەکان و بەکارنەهێنانی موچە و پیشە بۆ خواستی دەستبەسەرداگرتن و دروستکردنی قەیرانی دروستکراو.
٧ـ ڕێکخستنەوەی پەیەوەندیە ناوخۆیی و دەرەکیەکان، چ لەناو هێزە کوردیەکان و چ لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی ئیراق لەسەر چارەسەرکردنی پرسی کورد و دیموکراتیزەکردنی پەیوەندیەکان.
٨ـ ڕێکخستنی پەیوەندیەکانی بەڕێوەبەریە جیاوازەکان چ لەسەر ئاستی دەستوری فیدراڵی وەک ئەنجومەنی پارێزگاکان و شارو شارۆچکەکان یان خۆبەڕێوەبەریە جیاوازەکان.
٩ـ ڕێکخستنەوەی پەیوەندیەکان لەگەڵ نەتەوە جیاوازەکانی ناوچە گەرمەکان و شارە فرە نەتەوەییەکانی وەک کەرکوک، موسڵ لەسەر بنچینەی پەیوەندی دۆستانەی دیموکراتیک و خۆبەڕێوەبەری.
١٠ـ داننان بە خۆبەڕێوەبەری شەنگاڵ و کارکردن بۆ چارەسەری کۆمەڵکوژی و ناسینی وەک جینۆساید لەلایەن حکومەتی ئیراق و جێکردنەوەی لە یاسای خۆبەڕێوەبەری ئیراق و هەرێمی کوردستاندا.
١١ـ چارەسەری پرسە هەڵواسراوەکانی ناوچە جێناکۆکەکان لەچوارچێوەی پرسی دیموکراتیزەکردن و کۆتایی هێنان بە شەڕە نەتەوەیی و دەسەڵاتخوازیەکان.
١٢ـ چارەسەری قەیرانە دروستکراوەکانی نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی فیدراڵ و دەرهێنانی حکومەتی هەرێم لەدەستی حیزب و پاوانکردن و بەکارهێنانی بۆ بەرژەوەندی تاک، بنەماڵە، حیزب و هێزە دەرەکیەکان.
١٣ـ پێویستە حکومەتی هەرێم بکرێتە ناوەندێک لە پاڵ ناوەندەکانی تری تێکۆشانی نەتەوەیی کورد، بۆ دروستکردنی کاریگەری لەسەر سیاسەتی دەوڵەتانی داگیرکەری کوردستان و ناوەندە بڕیاربەدەستە جیهانیەکان بۆ چارەسەری پرسی کورد بەشێوەی دیموکراسی و خواست و هەبونی کورد.
١٤ـ پێویستە هێڵی خیانەتی ناو کوردان بناسێنرێت و ڕێگری لە ڕەوایەتیدانی بگیرێت و ڕێکارەکانی لێپرسینەوە لە سیاسەتە بەکرێگیراوی و هاوکاریەکانی بۆ داگیرکەر بگیرێت و بە دەستور و یاسا ڕێکبخرێت و هەرکەس ئەو پەیمانە کۆمەڵایەتی و دەستورە دیموکراتیکەی پشتگوێ خست لێپرسینەوەی لێبکرێت.
١٥ـ بونی بەرنامەی پاراستنی ژینگەیی و سیستەمی پاراستنی ئیکۆسیستەمی ژیان. هەر هێزێک پارێزوانی فرەییە سروشتی و گەردونیەکە نەبێت ناتوانێت هێزێکی تەندروستی کۆمەڵایەتی بێت. بۆیە ژینگەپارێزی وەک سیستەمی گەردونی گرنگترین بەرنامە و پەیامی هەر هێزێکی سیاسی دەبێت.
١٦ـ بەکارهێنانی ڕاگەیاندن پێویستی بە هەستیاری و زمانی بەرپرسیارانە هەیە. گرنگە ڕاگەیاندن نەچێتە بواری توندوتیژئ، ناوزڕاندن و هەڵبەستنی تۆمەت و یەکتر ڕەشکردن. بەڵکو ڕاگەیاندن پێویستە زمانئ دەرخستنی حەقیقەت و دەرخەری ناڕێکی و ڕەخنە و پێشکەشکردنی چارەسەری دیموکراسیانەی کێشەکان و قەرەبوکەرەوەی ئازارەکانی ڕابردو و هەتوانی برینەکان بێت و هێڵی خیانەت و داگیرکاری و سیخوڕی دەرخات و ڕسوای بکات و لە ڕێگەی سەربەخۆیی دادگاکانئ فەرمی و گەلەوە بە سزایان بگەیەنێت.
لە کۆتاییدا دەمەوێت بڵێم، ئەگەر قسە لەسەر هەڵبژاردنێکی دیموکراتیک و گۆڕانکاری هاوسەنگیەکانە، ئەوا پێویستە پەڕلەمانی داهاتوو ئەرکی یەکەمی؛ نوسینی دەستورێکی دیموکراتیک ژینگەپارێزبێت کە ڕێز لە مافەکانی تاکەکەس، کۆمەڵگە، ژن و گەنج، ئایین و ئایینزا جیاوازەکان و نەتەوە جیاوازەکانی ناو کوردستان و بیروڕای جیاواز بگرێت و بۆ یەکیەتی نەتەوەیی و ناسنامە و پێگەی کوردستان لە تێکۆشاندا بێت، هەستی نیشتیمانی و دادپەروەری کۆمەڵایەتی بناغەی ڕێککەوتنە کۆمەڵایەتیەکەی بێت. نیشتیمان موڵک نیە! ژینگەی ژیانی هەموانە هەربۆیە نیشتیمانپەروەری بەو چەمکە دروست دەبێت و ڕێگە لە خۆدوبارە بونەوە، کۆنەپەرستی و خۆفرۆشیش دەگیرێت. پێویستە تاقیکراوەکان لەڕێگەی دەستور یان پەیمانێکی کۆمەڵایەتی دیموکراتیکەوە کەنارگیربکرێن. ئەو پەڕلەمانەی بەو ڕۆحیەتەوە دامەزرێت، ڕێگەی ئازادی گەلی کوردیش لە هەڵدێر دەپارێزێت و هێڵە ڕەشەکانی داگیرکاری کۆتایی پێدێنێت و ئیراق و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، بە هۆی پێگەی کوردانەوە دەکاتە گۆڕەپانی پێکەوەژیان و ئارامی و ئاشتەوایی کۆمەڵایەتی و ژینگەیەکی تەندروست.
